تاملی در مبانی نظری و ضرورت های تاریخی نظریۀ مشروطۀ مشروعۀ شیخ فضل الله نوری

پیروزی انقلاب مشروطیت در عهد مظفرالدین شاه قاجار یکی از بزرگ ترین تحولات سیاسی و مذهبی تاریخ معاصر ایران به شمار می رود که طی آن، روحانیون شیعه، با ورود جدی به این نهضت، دورۀ نوینی از طرح نظریات مختلف دربارۀ ساختار سیاسی مشروطه را، با بهره گیری از میراث فقه سیاسی شیعه، به وجود آوردند. در این میان، گروهی از روحانیون، با طرح مسئلۀ مشروطۀ مشروعه کوشیدند برای حفظ پیوند جامعۀ مسلمانان ایران با آیین اسلام و مقابله با نفوذ اندیشه های غربی، قرائت تازه ای از اندیشۀ سیاسی تشیع دربارۀ معیارهای مشروعیت یا عدم مشروعیت نظام مشروطه ارائه دهند. شیخ فضل الله نوری یکی از برجسته ترین این روحانیون محسوب می شود و اندیشه های فقهی او در باب نهضت مشروطیت ایران، در این مقاله مورد بررسی و تحلیل نظری و تاریخی قرار می گیرد. مسئلۀ اصلی مقالۀ حاضر این است که چرا و تحت کدام ضرورت دینی و تاریخی گروهی از روحانیون مشروطه خواه، و راس آن ها شیخ فضل الله نوری، نهایتاً به مخالفت با نظام مشروطه روی آورده و با استفاده از فقه سیاسی شیعه به طرح نظریۀ مشروطۀ مشروعه پرداختند؟ در پاسخ به این سوال محوری، فرضیۀ اصلی مقالۀ حاضر، که با رجوع مستقیم به آثار شیخ فضل الله مورد بررسی قرار گرفته، این است که نوری با باور به وجود تضاد بنیادین میان نظام مشروطیت با مبانی اسلام به مخالفت با مشروطیت پرداخت و گستردگی اعتقاد وی به این امر باعث شد تا پای جان در مخالفت با مشروطیت ایستادگی کند و این موضوعی است که کمتر مورد توجه محققان تاریخ مشروطه و به ویژه مورخان مخالف نوری و موافق با مشروطیت قرار گرفته است.